声明:本站书库内容主要引用自 archive.org,kanripo.org, db.itkc.or.kr 和 zh.wikisource.org
御制数理精蕴 下编卷四十 第 1a 页 WYG0800-0841a.png

御制数理精蕴下编卷四十
末部十
比例规解(分圆线/假数尺) (正弦线数尺正切线线假正割线割尽日晷法/正弦假 切 数尺 线假数尺)
御制数理精蕴 下编卷四十 第 2a 页 WYG0800-0842a.png

自甲枢心至乙丙两股之末作甲乙甲
丙二线依几何原本十二卷二十节之
法分之即为分圆线也或用八线表三
十分之正弦倍之即一度之通弦一度
之正弦倍之即二度之通弦一度三十
分之正弦倍之即三度之通弦至于九
十度之正弦倍之即一百八十度之通
御制数理精蕴 下编卷四十 第 2b 页 WYG0800-0842b.png WYG0800-0842c.png


度按度截比例尺之甲乙甲丙二线即
成分圆线也
设如甲乙半径六寸丙乙弧二十九度问丙乙通弦
几何
法以比例尺分圆线六十度之两点依
半径六寸之度展开勿令移动次取分
圆线二十九度两点相距之度于分釐
尺上量之得三寸即丙乙通弦之数也
御制数理精蕴 下编卷四十 第 2b 页 WYG0800-0842b.png WYG0800-0842c.png


御制数理精蕴 下编卷四十 第 3a 页 WYG0800-0843a.png

之三寸即为二十九度之通弦可知矣
设如甲乙半径六寸丙乙通弦三寸问丙乙弧度几
何
法以比例尺分圆线六十度之两点依
半径六寸之度展开勿令移动次取通
弦三寸之度于分圆线上寻至二十九
度之两点其相距之度恰合即丙乙弧
御制数理精蕴 下编卷四十 第 3b 页 WYG0800-0843b.png WYG0800-0843c.png


之通弦等通弦六寸相当之度为六十
度则丙乙通弦三寸相当之二十九度
即为丙乙弧之度可知矣
设如丙乙弧三十一度丙乙通弦一寸零三釐问甲
乙半径几何
法以比例尺分圆线三十一度之两点
依通弦一寸零三釐之度展开勿令移
动次取六十度两点相距之度于分釐
御制数理精蕴 下编卷四十 第 3b 页 WYG0800-0843b.png WYG0800-0843c.png


御制数理精蕴 下编卷四十 第 4a 页 WYG0800-0844a.png

之通弦为一寸零三釐则六十度之通
弦二寸即为圆之半径可知矣
设如圆径六寸内容五等边形问每一边几何
法以比例尺分圆线六十度之两点依
半径三寸之度展开勿令移动次以圆
周三百六十度用五归之得七十二度
即五等边形每边相当之弧乃取分圆
御制数理精蕴 下编卷四十 第 4b 页 WYG0800-0844b.png WYG0800-0844c.png


上量之得三寸五分有馀即圆内五等
边形之一边也盖圆内容五边形之每
一边即七十二度之通弦而半径又即
六十度之通弦六十度之通弦为三寸
则七十二度之通弦三寸五分有馀即
为圆内容五等边形之一边可知矣
设如有甲乙丙三角形问乙角之度几何
法以乙角为心任以一处为界作丁戊
御制数理精蕴 下编卷四十 第 4b 页 WYG0800-0844b.png WYG0800-0844c.png


御制数理精蕴 下编卷四十 第 5a 页 WYG0800-0845a.png

十度之两点依乙丁半径之度展开勿
令移动次取丁己戊通弦之度于分圆
线上寻至三十度之两点其相距之度
恰合即乙角为三十度也
御制数理精蕴 下编卷四十 第 6a 页 WYG0800-0845c.png

自甲枢心至乙丙两股之末作甲乙甲
丙二线用八线表正弦线自一度至九
十度之数(自八十度至九十度正弦每/度之较甚微若尺小不能分)
(或隔一度而作一点/或隔五度而作一点)于分釐尺上取其
度按度截比例尺之甲乙甲丙二线即
成正弦线也
设如甲乙半径六寸丙乙弧二十一度问丙丁正弦
御制数理精蕴 下编卷四十 第 6b 页 WYG0800-0845d.png WYG0800-0846a.png


法以比例尺正弦线九十度之两点依
半径六寸之度展开勿令移动次取正
弦线二十一度两点相距之度于分釐
尺上量之得二寸一分五釐即丙丁正
弦之数也盖圆之半径与九十度之正
弦等九十度之正弦既为六寸则二十
一度相距之二寸一分五釐即为二十
一度之正弦可知矣若用分圆线则以
御制数理精蕴 下编卷四十 第 6b 页 WYG0800-0845d.png WYG0800-0846a.png


御制数理精蕴 下编卷四十 第 7a 页 WYG0800-0846c.png

度倍之得四十二度即取分圆线四十
二度两点相距之度于分釐尺上量之
得四寸三分为四十二度之通弦折半
得二寸一分五釐即丙丁正弦之数也
盖正弦之弧为弧背之一半正弦为通
弦之一半故求得倍弧之通弦折半即
半弧之正弦此分圆线与正弦线可以
御制数理精蕴 下编卷四十 第 7b 页 WYG0800-0846d.png WYG0800-0847a.png


设如甲乙半径六寸乙丁正弦三寸问乙丙弧之度
几何
法以比例尺正弦线九十度之两点依
半径六寸之度展开勿令移动次取正
弦三寸之度于正弦线上寻至三十度
之两点其相距之度恰合即乙丙弧为
三十度也盖圆之半径与九十度之正
弦等正弦六寸相当之度为九十度则
御制数理精蕴 下编卷四十 第 7b 页 WYG0800-0846d.png WYG0800-0847a.png


御制数理精蕴 下编卷四十 第 8a 页 WYG0800-0847c.png

十度之两点依半径六寸之度展开勿
令移动次以正弦三寸倍之得六寸于
分圆线上寻之得六十度折半得三十
度亦即乙丙弧之度也
设如甲乙弧三十二度甲丙正弦一寸零六釐问乙
丁半径几何
法以比例尺正弦线三十二度之两点
御制数理精蕴 下编卷四十 第 8b 页 WYG0800-0847d.png WYG0800-0848a.png


动次取九十度两点相距之度于分釐
尺上量之得二寸即乙丁半径也盖九
十度之正弦与圆之半径等三十二度
之正弦为一寸零六釐则九十度之正
弦二寸即为圆之半径可知矣若用分
圆线则以三十二度倍之得六十四度
以正弦一寸零六釐倍之得通弦二寸
一分二釐乃以分圆线六十四度之两
御制数理精蕴 下编卷四十 第 8b 页 WYG0800-0847d.png WYG0800-0848a.png


御制数理精蕴 下编卷四十 第 9a 页 WYG0800-0848c.png

之度于分釐尺上量之得二寸即乙丁
半径也
设如简平仪下盘作节气线问其法若何
法自甲圆心作乙丙径线
又自甲平分作赤道线即
为春分秋分线乃以比例
尺正弦线九十度之两点
御制数理精蕴 下编卷四十 第 9b 页 WYG0800-0848d.png WYG0800-0849a.png


令移动次取二十三度半
两点相距之度(二至黄赤/道大距度)
于赤道线左右丙乙径上
作识如丁戊依识与赤道
平行作线即为夏至冬至
线(丁为夏至/戊为冬至)复以正弦线
九十度之两点依甲戊二
十三度半之正弦线度展
御制数理精蕴 下编卷四十 第 9b 页 WYG0800-0848d.png WYG0800-0849a.png


御制数理精蕴 下编卷四十 第 10a 页 WYG0800-0849c.png

七十五度之各两点相距
之度于赤道左右作识悉
与赤道平行作线即成二
十四节气线也盖赤道即
春分秋分距二分十五度
之线左为惊蛰寒露右为
清明白露距二分三十度
御制数理精蕴 下编卷四十 第 10b 页 WYG0800-0849d.png WYG0800-0850a.png


谷雨处暑距二分四十五
度之线左为立春立冬右
为立夏立秋距二分六十
度之线左为大寒小雪右
为小满大暑距二分七十
五度之线左为小寒大雪
右为芒种小暑距二分九
十度之线左即冬至右即
御制数理精蕴 下编卷四十 第 10b 页 WYG0800-0849d.png WYG0800-0850a.png


御制数理精蕴 下编卷四十 第 11a 页 WYG0800-0850c.png

法如前作径线及赤道二
至线乃以比例尺正弦线
九十度之两点依半径(即/春)
(秋分线/之半)之度展开勿令移
动次取十五度三十度及
四十五度六十度七十五
度之各两点相距之度自
御制数理精蕴 下编卷四十 第 11b 页 WYG0800-0850d.png WYG0800-0851a.png


即春秋分时之二十四时
刻也又以比例尺正弦线
九十度之两点依冬夏至
线之半展开勿令移动取
十五度三十度四十五度
六十度七十五度之各两
点相距之度自圆径与二
至线相交之处于二至线
御制数理精蕴 下编卷四十 第 11b 页 WYG0800-0850d.png WYG0800-0851a.png


御制数理精蕴 下编卷四十 第 12a 页 WYG0800-0851c.png

圆之法将二至及二分之
点连为一线即成时刻线
矣盖中心横线为卯正酉
正距中心十五度之线上
为辰初酉初下为卯初戌
初距中心三十度之线上
为辰正申正下为寅正戌
御制数理精蕴 下编卷四十 第 12b 页 WYG0800-0851d.png

上为巳初申初下为寅初
亥初距中心六十度之线
上为巳正未正下为丑正
亥正距中心七十五度之
线上为午初未初下为丑
初子初距中心九十度之
线即圆周上为午正下为
子正也
御制数理精蕴 下编卷四十 第 13a 页 WYG0800-0852a.png

自甲枢心至乙丙两股之末作甲乙甲
丙二线用八线表正切线自一度至四
十五度之数于分釐尺上取其度按度
截比例尺之甲乙甲丙二线即成正切
线也至于四十五度以后则与四十五
度以前相为正馀盖四十五度之正切
线与半径等四十五度以前之正切线
御制数理精蕴 下编卷四十 第 13b 页 WYG0800-0852b.png WYG0800-0852c.png


正切之比同于馀切与半径之比故切
线止用四十五度即足九十度之用也
设如甲乙半径六寸乙丙弧三十五度问丁乙切线
几何
法以比例尺正切线四十五度之两点
依半径六寸之度展开勿令移动次取
正切线三十五度两点相距之度于分
釐尺上量之得四寸二分即丁乙切线
御制数理精蕴 下编卷四十 第 13b 页 WYG0800-0852b.png WYG0800-0852c.png


御制数理精蕴 下编卷四十 第 14a 页 WYG0800-0853a.png

十五度相距之四寸二分即为三十五
度之切线可知矣
设如甲乙半径六寸乙丙弧五十八度问丁乙切线
几何
法以五十八度与九十度相减馀三十
二度为馀弧乃以比例尺正切线三十
二度之两点依半径六寸之度展开勿
御制数理精蕴 下编卷四十 第 14b 页 WYG0800-0853b.png WYG0800-0853c.png


于分釐尺上量之得九寸六分即丁乙
切线之数也盖圆之半径与四十五度
之切线等而三十二度之正切即为五
十八度之馀切夫半径与正切之比既
同于馀切与半径之比故以三十二度
相距之六寸当半径而四十五度相距
之九寸六分即为五十八度之切线也
凡过四十五度者皆仿此
御制数理精蕴 下编卷四十 第 14b 页 WYG0800-0853b.png WYG0800-0853c.png


御制数理精蕴 下编卷四十 第 15a 页 WYG0800-0854a.png

法以比例尺正切线四十五度之两点
依半径六寸之度展开勿令移动次取
切线四寸二分之度于正切线上寻至
三十五度之两点其相距之度恰合即
丁乙弧为三十五度也盖圆之半径与
四十五度之切线等切线六寸相当之
度为四十五度则切线四寸二分相当
御制数理精蕴 下编卷四十 第 15b 页 WYG0800-0854b.png WYG0800-0854c.png


设如甲乙弧三十五度丙乙切线一寸零五釐问丁
乙半径几何
法以比例尺正切线三十五度之两点
依切线一寸零五釐之度展开勿令移
动次取正切线四十五度两点相距之
度于分釐尺上量之得一寸五分即丁
乙半径也盖四十五度之切线与圆之
半径等三十五度之切线为一寸零五
御制数理精蕴 下编卷四十 第 15b 页 WYG0800-0854b.png WYG0800-0854c.png


御制数理精蕴 下编卷四十 第 16a 页 WYG0800-0855a.png

设如地平上立表高四尺日中影长三尺六寸零二
釐问日高度几何
法以比例尺正切线四十五度之两点
依分釐尺四寸之度展开勿令移动次
取分釐尺三寸六分零二豪之度于正
切线上寻至四十二度之两点其相距
之度恰合乃以四十二度与九十度相
御制数理精蕴 下编卷四十 第 16b 页 WYG0800-0855b.png WYG0800-0855c.png


盖地平上立表取影以表为半径则影
为日距地平之馀切线如甲乙表高为
半径乙丙影长为切线求得乙丁弧为
甲角之度故与九十度相减得丙角始
为日距地平之度也
设如壁上立横表四尺日中影长二尺四寸零三釐
问日高度几何
法以比例尺正切线四十五度之两点
御制数理精蕴 下编卷四十 第 16b 页 WYG0800-0855b.png WYG0800-0855c.png


御制数理精蕴 下编卷四十 第 17a 页 WYG0800-0856a.png

切线上寻至三十一度之两点其相距
之度恰合即日距地平之高为三十一
度也盖壁上立横表取影以表为半径
则影即日距地平之正切线如甲乙横
表为半径甲丙影长为切线求得甲丁
弧为乙角之度与乙丙戊角之度等故
即为日距地平之高度也
御制数理精蕴 下编卷四十 第 18a 页 WYG0800-0856c.png

自甲枢心至乙丙两股之末作甲乙甲
丙二线用八线表正割线自初度至七
十度之数(初度割线即圆之半径自一/度至十度其每度之较甚微)
(若尺小不能分或隔五度作一点自七/十度以上渐与切线平行其数甚大尺)
(上不能容故止/取七十度也)于分釐尺上取其度按
度截比例尺之甲乙甲丙二线即成正
割线也
御制数理精蕴 下编卷四十 第 18b 页 WYG0800-0856d.png WYG0800-0857a.png


几何
法以比例尺正割线初度之两点依半
径六寸之度展开勿令移动次取正割
线四十一度两点相距之度于分釐尺
上量之得七寸九分五釐即甲丁割线
之数也盖初度尚无切线故其割线即
圆之半径初度之割线既为六寸则四
十一度相距之七寸九分五釐即为四
御制数理精蕴 下编卷四十 第 18b 页 WYG0800-0856d.png WYG0800-0857a.png


御制数理精蕴 下编卷四十 第 19a 页 WYG0800-0857c.png

之度几何
法以比例尺正割线初度之两点依半
径六寸之度展开勿令移动次取割线
一尺二寸之度于正割线上寻至六十
度之两点其相距之度恰合即丁乙弧
为六十度也盖初度之割线即圆之半
径割线六寸相当之度为初度则割线
御制数理精蕴 下编卷四十 第 19b 页 WYG0800-0857d.png WYG0800-0858a.png


之度可知矣
设如甲乙弧四十四度半丙丁割线二寸一分零三
豪问丁乙半径几何
法以比例尺正割线四十四度半之两
点依割线二寸一分零三豪之度展开
勿令移动次取初度两点相距之度于
分釐尺上量之得一寸五分即丁乙半
径之数也盖初度之割线即圆之半径
御制数理精蕴 下编卷四十 第 19b 页 WYG0800-0857d.png WYG0800-0858a.png


御制数理精蕴 下编卷四十 第 20a 页 WYG0800-0858c.png

半径可知矣
御制数理精蕴 下编卷四十 第 21a 页 WYG0800-0859a.png

法先作南北东西线相交
于甲各成直角次作甲乙
丙晷表取甲角五十度为
赤道高丙角四十度为北
极高而乙角为直角次取
晷表之甲乙度截南北线
于丁为半径作圜用比例
御制数理精蕴 下编卷四十 第 21b 页 WYG0800-0859b.png WYG0800-0859c.png


十度四十五度六十度七
十五度之各分分圜界作
识乃自丁圜心引出各界
作线至东西线上即得午
正前后各初正时刻或以
甲乙为半径用比例尺正
切线比得十五度三十度
四十五度六十度七十五
御制数理精蕴 下编卷四十 第 21b 页 WYG0800-0859b.png WYG0800-0859c.png


御制数理精蕴 下编卷四十 第 22a 页 WYG0800-0860a.png

前后各初正时刻(甲为午/正距甲)
(十五度前为午初后为未/初距甲三十度前为巳正)
(后为未正距甲四十五度/前为巳初后为申初距甲)
(六十度前为辰正后为申/正距甲七十五度前为辰)
(初后为/酉初也)乃以晷表之丙为
晷心至各点作线即时刻
线也卯正酉正各距午正
御制数理精蕴 下编卷四十 第 22b 页 WYG0800-0860b.png WYG0800-0860c.png


与东西线平行作线即卯
正酉正线卯正以前酉正
以后则日转在北影转在
南故与辰初酉初反对作
线即卯初戌初线也次按
刻细分则自午正甲点每
加三度四十五分而得一
刻盖十五度当四刻而三
御制数理精蕴 下编卷四十 第 22b 页 WYG0800-0860b.png WYG0800-0860c.png


御制数理精蕴 下编卷四十 第 23a 页 WYG0800-0861a.png

赤道为天之带太阳虽由
黄道而行时刻皆以赤道
而定故以晷表之甲乙指
赤道丙乙指北极而东西
线即为赤道线丙乙即为
过极经圈甲乙即为半径
午正太阳在正南则影在
御制数理精蕴 下编卷四十 第 23b 页 WYG0800-0861b.png WYG0800-0861c.png


则其切线即其影之长故
以甲乙为半径作圜而分
圜界者即所以求切线至
于用比例尺正切线者正
以切线分时刻也
地平日晷作节气线法
法以甲乙丙晷表之甲角
与丙乙平行作戊己线而
御制数理精蕴 下编卷四十 第 23b 页 WYG0800-0861b.png WYG0800-0861c.png


御制数理精蕴 下编卷四十 第 24a 页 WYG0800-0862a.png

十分二十二度四十分二
十度十二分十六度二十
三分十一度三十分五度
五十五分之各切线自甲
左右作识于戊己线上即
得各节气日影界(春秋分/为赤道)
(冬至距赤道南夏至距赤/道北各二十三度三十分)
御制数理精蕴 下编卷四十 第 24b 页 WYG0800-0862b.png WYG0800-0862c.png


(度四十分大寒小雪距赤/道南小满大暑距赤道北)
(各二十度十二分立春立/冬距赤道南立夏立秋距)
(赤道北各十六度二十三/分雨水霜降距赤道南谷)
(雨处暑距赤道北各十一/度三十分惊蛰寒露距赤)
(道南清明白露距赤道/北各五度五十五度)或
以二十三度三十分之正
切线甲戊为半径作圜将
甲乙线引长平分为四象
御制数理精蕴 下编卷四十 第 24b 页 WYG0800-0862b.png WYG0800-0862c.png


御制数理精蕴 下编卷四十 第 25a 页 WYG0800-0863a.png

六十度七十五度之各圜
界又以乙戊为半径作戊
己弧而依所分甲戊小圜
界各与甲乙平行作线截
戊己弧界又自乙至戊己
各弧界作线截戊甲己线
亦即得各节气日影界(甲/为)
御制数理精蕴 下编卷四十 第 25b 页 WYG0800-0863b.png WYG0800-0863c.png


(距甲三十度左为雨水霜/降右为谷雨处暑距甲四)
(十五度左为立春立冬右/为立夏立秋距甲六十度)
(左为大寒小雪右为小满/大暑距甲七十五度左为)
(小寒大雪右/为芒种小暑)乃自乙至各
点作线与午正时刻线相
交其相交之点即午正各
节气日影界也若求未初
节气线则先以丙乙为半
御制数理精蕴 下编卷四十 第 25b 页 WYG0800-0863b.png WYG0800-0863c.png


御制数理精蕴 下编卷四十 第 26a 页 WYG0800-0864a.png

赤道相交之辛点至庚相
距之度截圜界于壬作壬
辛线乃与壬辛取直角作
癸子十字线以壬辛为半
径如前法比得二十三度
三十分等距纬之各切线
于辛左右作识于癸子线
御制数理精蕴 下编卷四十 第 26b 页 WYG0800-0864b.png WYG0800-0864c.png


初时刻线相交其相交之
点即未初各节气日影界
也仿此类推则得各时刻
之各节气日影界或用捷
法另取一纸画甲乙丙表
式将乙甲乙戊乙己类各
节气线俱画长些如求未
初节气线则以丙合于晷
御制数理精蕴 下编卷四十 第 26b 页 WYG0800-0864b.png WYG0800-0864c.png


御制数理精蕴 下编卷四十 第 27a 页 WYG0800-0865a.png

相交之辛点乃于各节气
线与未初时刻线相交之
处俱作点识之即得未初
各节气之日影界馀仿此
乃将各时刻线与莭气线
相交之点作线联之即成
节气线也盖春秋分日行
御制数理精蕴 下编卷四十 第 27b 页 WYG0800-0865b.png WYG0800-0865c.png


道故赤道线即为春秋分
线春秋分时日在赤道则
午正日影在甲春分以后
秋分以前日在赤道北夏
至而极北则影在南春分
以前秋分以后日在赤道
南冬至而极南则影在北
故以甲乙为半径而取各
御制数理精蕴 下编卷四十 第 27b 页 WYG0800-0865b.png WYG0800-0865c.png


御制数理精蕴 下编卷四十 第 28a 页 WYG0800-0866a.png

角故先与甲乙取直角作
十字线而后得其切线也
(甲乙本直立之线与之取/直角则戊端应在晷面下)
(己端应在空中出晷面上/而其距午正线之远近与)
(平面斜线之度同盖/平与立之理一也)其以
冬夏至之影界为半径作
圜用分圆线求之者盖半
御制数理精蕴 下编卷四十 第 28b 页 WYG0800-0866b.png WYG0800-0866c.png


比同于各节气距二分度
之正弦与各节气距纬正
弦之比故以甲戊为半径
作圜为一率又以乙戊为
半径作戊己弧则甲戊切
线即变为冬夏至距纬之
正弦为二率而用分圆线
所分各圜界即得各节气
御制数理精蕴 下编卷四十 第 28b 页 WYG0800-0866b.png WYG0800-0866c.png


御制数理精蕴 下编卷四十 第 29a 页 WYG0800-0867a.png

即得各节气距纬之正弦
为四率既得各节气之距
纬度又自乙至各弧界作
线截戊甲己线则戊甲己
线仍为各节气距纬之切
线故用正弦即如用切线
也然虽得各节气之影界
御制数理精蕴 下编卷四十 第 29b 页 WYG0800-0867b.png WYG0800-0867c.png


自乙至各节气点作线交
于午正线乃自乙表端照
至各节气点所必经之处
故为午正节气日影界也
至于未初春秋分时则日
影至辛乙辛为影线成乙
甲辛勾股形甲乙为股(甲/乙)
(表直立/故为股)甲辛为勾乙辛为
御制数理精蕴 下编卷四十 第 29b 页 WYG0800-0867b.png WYG0800-0867c.png


御制数理精蕴 下编卷四十 第 30a 页 WYG0800-0868a.png

乙辛影线之度等又乙辛
线与丙乙为直角成丙乙
辛立勾股形丙乙为勾乙
辛影线为股丙辛时刻线
为弦(盖丙乙为过极经圈/乙辛为赤道影线经)
(圈与赤道无在而非直角/故乙辛与影线亦无在而)
(非直/角也)故以丙乙为半径作
御制数理精蕴 下编卷四十 第 30b 页 WYG0800-0868b.png WYG0800-0868c.png


壬成丙壬辛平勾股形即
与丙乙辛立勾股形相等
(丙壬与丙乙等壬辛与乙/辛等丙辛仍为弦线故成)
(相等勾/股形)爰以壬辛影线为
半径与壬辛作直角取各
节气之切线为各节气日
影界皆与午正取节气线
之法同至其捷法乃以已
御制数理精蕴 下编卷四十 第 30b 页 WYG0800-0868b.png WYG0800-0868c.png


御制数理精蕴 下编卷四十 第 31a 页 WYG0800-0869a.png

向南壁上画立面日晷法(以北极出地/四十度为准)
法先作直线及东西横线
相交于甲各成直角次作
甲乙丙晷表取甲角四十
度丙角五十度而乙为直
角乃依地平日晷作时刻
线法求之即得各时刻线
御制数理精蕴 下编卷四十 第 31b 页 WYG0800-0869b.png WYG0800-0869c.png


乙指赤道故丙甲乙角定
为四十度则乙甲丁外角
为五十度即赤道之高度
也丙乙指南极丙戊指地
平故甲丙乙角定为五十
度则乙丙戊外角为四十
度乃南极入地之度即北
极出地之度也甲乙既指
御制数理精蕴 下编卷四十 第 31b 页 WYG0800-0869b.png WYG0800-0869c.png


御制数理精蕴 下编卷四十 第 32a 页 WYG0800-0870a.png

为半径午正太阳在正南
则影在正北若偏东偏西
若干度则其切线即其影
之长皆与地平日晷之法
同至于作节气线之法亦
与地平日晷同但赤道线
以上为春分前秋分后至
御制数理精蕴 下编卷四十 第 32b 页 WYG0800-0870b.png WYG0800-0870c.png


下为春分后秋分前至夏
至之节气线盖春分以后
秋分以前日行赤道北夏
至而极北其度高故其影
在下也秋分以后春分以
前日行赤道南冬至而极
南其度卑故其影在上也
向东壁上画立面日晷法(以北极出地/四十度为准)
御制数理精蕴 下编卷四十 第 32b 页 WYG0800-0870b.png WYG0800-0870c.png


御制数理精蕴 下编卷四十 第 33a 页 WYG0800-0871a.png

丙垂线及甲丁横线各成
直角次以甲为心作甲丙
丁象限弧用比例尺分圆
线比得赤道高五十度之
弧为丁戊自甲至戊作甲
戊赤道线乃以甲乙表长
为半径用比例尺正切线
御制数理精蕴 下编卷四十 第 33b 页 WYG0800-0871b.png WYG0800-0871c.png


五度六十度七十五度之
各切线于赤道线上作识
按识作十字线即成时刻
线也(甲点为卯正距甲十/五度前为卯初后为)
(辰初距甲三十度为辰正/距甲四十五度为巳初距)
(甲六十度为巳正距/甲七十五度为午初)盖时
刻生于赤道春秋分时卯
正日出正东与表对射故
御制数理精蕴 下编卷四十 第 33b 页 WYG0800-0871b.png WYG0800-0871c.png


御制数理精蕴 下编卷四十 第 34a 页 WYG0800-0872a.png

正则距卯正九十度切线
与割线平行故无切线而
日影即与壁面平行故亦
无影也若于向西壁上画
晷则以午初为未初巳正
为未正巳初为申初辰正
为申正辰初为酉初卯正
御制数理精蕴 下编卷四十 第 34b 页 WYG0800-0872b.png WYG0800-0872c.png


与向东壁上画晷法同
向东壁上立面日晷画节气线法
法以乙表端至卯初点相
距之度为半径用比例尺
正切线比得二十三度三
十分二十二度四十分二
十度十二分十六度二十
三分十一度三十分五度
御制数理精蕴 下编卷四十 第 34b 页 WYG0800-0872b.png WYG0800-0872c.png


御制数理精蕴 下编卷四十 第 35a 页 WYG0800-0873a.png

气日影界(春秋分为赤道/冬至距赤道南)
(夏至距赤道北各二十三/度三十分小寒大雪距赤)
(道南芒种小暑距赤道北/各二十二度四十分大寒)
(小雪距赤道南小满大暑/距赤道北各二十度十二)
(分立春立冬距赤道南立/夏立秋距赤道北各十六)
(度二十三分雨水霜降距/赤道南谷雨处暑距赤道)
(北各十一度三十分惊蛰/寒露距赤道南清明白露)
御制数理精蕴 下编卷四十 第 35b 页 WYG0800-0873b.png WYG0800-0873c.png


端至卯正点相距之度(即/甲)
(乙表/长)为半径比得各节气
距纬度之切线于卯正线
左右作识即为卯正各节
气日影界凡各时刻节气
俱以乙表端至各时刻点
相距之度为半径比得各
节气距纬度之切线于各
御制数理精蕴 下编卷四十 第 35b 页 WYG0800-0873b.png WYG0800-0873c.png


御制数理精蕴 下编卷四十 第 36a 页 WYG0800-0874a.png

各点作线联之即成节气
线也盖春秋分时日在赤
道故其影界即在赤道线
之上其自表端至各时刻
点相距之度即春秋分各
时刻之影线也若春分以
后秋分以前日在赤道北
御制数理精蕴 下编卷四十 第 36b 页 WYG0800-0874b.png

分以前秋分以后日在赤
道南冬至而极南则影在
北故以表端至各时刻点
相距之度为半径而取各
节气距纬度之切线即为
各时刻各节气之日影界
联之即成节气线也向西
壁法同
御制数理精蕴 下编卷四十 第 37a 页 WYG0800-0874c.png

法按分釐尺二百分之度作甲丁乙丙
二平行线又作甲乙丁丙二线令成直
角乃取假数表内自一至一百所对之
假数于分釐尺上取其度(如二之假数/为○三○一)
(则为三寸/零一釐)截甲丁乙丙二边依所截点
作线与甲乙边平行又将甲乙丁丙二
边各平分为十分作线与甲丁平行自
御制数理精蕴 下编卷四十 第 37b 页 WYG0800-0874d.png WYG0800-0875a.png


之间悉作斜线则斜线与直线相交之
处即其间零数之度如一○至一一之
斜线其与第一直线相交之处即一○
一也故假数虽止于一百而可以当一
千之用若尺止长一尺则如上图截去
自一至九之数从一十起至一百止盖
十之假数为一而百之假数为二今既
截去一尺则假数即减去首位之一取
御制数理精蕴 下编卷四十 第 37b 页 WYG0800-0874d.png WYG0800-0875a.png


御制数理精蕴 下编卷四十 第 38a 页 WYG0800-0875c.png

之则可以为单为零大之则可以为千
为万皆因假数之首位虽递加一数而
其后之零数皆同故可以进退为用惟
在比例分明加减详审则其用自无穷
也
设如有十二人每人给银四两五钱问共银几何
法以假数尺之四分五釐(即从一十至/四十五之度)
御制数理精蕴 下编卷四十 第 38b 页 WYG0800-0875d.png WYG0800-0876a.png


四两为共银数也盖一人与四两五钱
之比同于一十二人与五十四两之比
而真数以乘得者假数以加得之故以
四分五釐当四两五钱以十二分当十
二人两线相加即得五十四两为共银
数也
设如有米四百八十石每石价银七钱五分问共价
银几何
御制数理精蕴 下编卷四十 第 38b 页 WYG0800-0875d.png WYG0800-0876a.png


御制数理精蕴 下编卷四十 第 39a 页 WYG0800-0876c.png

以其过于一百分之馀度自假数尺十
分以上量之得三十六分即三百六十
两为共价银数也盖以四十八分当四
百八十石是以单当十则相加过于一
百分即为过于一千分矣而以其过于
一千分之馀度自十分以上量之是以
十分当千分则三十六分即为三千六
御制数理精蕴 下编卷四十 第 39b 页 WYG0800-0876d.png WYG0800-0877a.png


千六百分即为三百六十两也
设如有银五百一十二两令三十二人分之问每人
几何
法以假数尺之五十一分二釐内减去
三十二分以其馀度自假数尺十分以
上量之得十六分即十六两为每人之
银数也盖三十二人与五百一十二两
之比同于一人与十六两之比而真数
御制数理精蕴 下编卷四十 第 39b 页 WYG0800-0876d.png WYG0800-0877a.png


御制数理精蕴 下编卷四十 第 40a 页 WYG0800-0877c.png

当三十二人相减用其馀度自十分以
上量之是以十分当一分故十六分即
为一分六釐既以五十一分二釐当五
百一十二两则一分六釐即为十六两
也
设如有米四十二石令六十人分之问每人几何
法以假数尺之四十二分内减去六分
御制数理精蕴 下编卷四十 第 40b 页 WYG0800-0877d.png WYG0800-0878a.png


不足于一十之度自假数尺一百以下
减之馀七十分即七斗为每人之米数
也盖以四十二分当四十二石以六分
当六十人而以相减不足于一十之分
自一百以下减之是以百分当十分则
所馀之七十分即为七分矣且以六分
当六十人是所减之数以单当十则减
馀之数即以十为单而单即为零故所
御制数理精蕴 下编卷四十 第 40b 页 WYG0800-0877d.png WYG0800-0878a.png


御制数理精蕴 下编卷四十 第 41a 页 WYG0800-0878c.png

设如每银二两五钱兑钱四千七百五十文今有银
八两问兑钱几何
法以假数尺之二十五分与四十七分
五釐相减馀度与八十分相加过于一
百分乃以其过于一百分之馀度自假
数尺十分以上量之得十五分二釐即
一万五千二百为共钱数也盖二两五
御制数理精蕴 下编卷四十 第 41b 页 WYG0800-0878d.png WYG0800-0879a.png


与一万五千二百文之比故以二两五
钱为一率四千七百五十为二率八两
为三率得一万五千二百为四率本宜
以二率与三率相加内减去一率而得
四率今先于二率内减去一率以其馀
度与三率相加而得四率其理同也又
四率既过于一百分而以其过于一百
分之馀度自十分上量之是以十分当
御制数理精蕴 下编卷四十 第 41b 页 WYG0800-0878d.png WYG0800-0879a.png


御制数理精蕴 下编卷四十 第 42a 页 WYG0800-0879c.png

则一百五十二分即为一万五千二百
也
设如有银六两买米五石今有银四两八钱问买米
几何
法以假数尺之六十分内减去五十分
馀度与四十八分相减得四十分即四
石为米数也盖六两与五石之比同于
御制数理精蕴 下编卷四十 第 42b 页 WYG0800-0879d.png WYG0800-0880a.png


率五石为二率四两八钱为三率得四
石为四率本宜以二率与三率相加内
减去一率而得四率今先于一率内减
去二率以其馀度与三率相减而得四
率其理同也总之二率大于一率者则
四率亦大于三率故以二率多于一率
之分与三率相加而得四率若二率小
于一率者则四率亦小于三率故以二
御制数理精蕴 下编卷四十 第 42b 页 WYG0800-0879d.png WYG0800-0880a.png


御制数理精蕴 下编卷四十 第 43a 页 WYG0800-0880c.png

御制数理精蕴 下编卷四十 第 44a 页 WYG0800-0881a.png

法按分釐尺二百分之度作甲丁乙丙
二平行线又作甲乙丁丙二线令成直
角乃取八线对数表内自一度至九十
度之正弦假数减去首位之八于分釐
尺上取其度(如一度之正弦假数为八/二四一八减去首位之八)
(馀二四一八即为二/寸四分一釐八豪)截甲丁乙丙二边
依所截点作线与甲乙边平行又将甲
御制数理精蕴 下编卷四十 第 44b 页 WYG0800-0881b.png WYG0800-0881c.png


甲丁平行又依分釐尺法于各平行线
之间悉作斜线则斜线与直线相交之
处即其间之分数如自一度至二度之
斜线其与第一直线相交之处即一度
五分其与第二直线相交之处即一度
十分盖一度有六十分故直线分为十
二每一直线当五分若于直线之间酌
量取之则五分中之零分亦可得其大
御制数理精蕴 下编卷四十 第 44b 页 WYG0800-0881b.png WYG0800-0881c.png


御制数理精蕴 下编卷四十 第 45a 页 WYG0800-0882a.png

盖九十度之正弦假数首位为一○一
度之正弦假数首位为八相减馀二故
二尺之内始可容自一度至九十度之
分今既截去一尺则假数首位须再减
去一数故从六度起六度之正弦假数
首位为九减去首位之九取其零数作
寸分釐豪至九十度则恰得一尺之分
御制数理精蕴 下编卷四十 第 45b 页 WYG0800-0882b.png WYG0800-0882c.png


设如甲乙丙三角形甲角四十四度三十分丙角五
十三度乙丙边五尺三寸七分问甲乙边几何
法以正弦假数尺之四十四度三十分
与五十三度相减用其馀度与假数尺
之五十三分七釐相加得六丁一分一
釐即六尺一寸一分为甲乙边也盖甲
角正弦与丙角正弦之比同于乙丙边
与甲乙边之比故以四十四度三十分
御制数理精蕴 下编卷四十 第 45b 页 WYG0800-0882b.png WYG0800-0882c.png


御制数理精蕴 下编卷四十 第 46a 页 WYG0800-0883a.png

为三率得六十一分一釐当甲乙边为
四率本宜以二率与三率相加内减去
一率而得四率今先于二率内减去一
率以其馀度与三率相加而得四率其
理同也
设如甲乙丙三角形甲乙边六尺一寸一分甲丙边
七尺五寸九分乙角八十二度三十分问丙角几
御制数理精蕴 下编卷四十 第 46b 页 WYG0800-0883b.png WYG0800-0883c.png


法以假数尺之六十一分一釐与七十
五分九釐相减用其馀度与正弦假数
尺之八十二度三十分相减得五十三
度为丙角度也盖甲丙边与甲乙边之
比同于乙角正弦与丙角正弦之比故
以七十五分九釐当甲丙边为一率六
十一分一釐当甲乙边为二率八十二
度三十分之正弦为三率得乙角五十
御制数理精蕴 下编卷四十 第 46b 页 WYG0800-0883b.png WYG0800-0883c.png


御制数理精蕴 下编卷四十 第 47a 页 WYG0800-0884a.png

减去二率馀度与三率相减而得四率
其理同也
御制数理精蕴 下编卷四十 第 48a 页 WYG0800-0884c.png

法按分釐尺二百分之度作甲丁乙丙
二平行线又作甲乙丁丙二线令成直
角乃取八线对数表内自一度至四十
五度之切线假数减去首位之八于分
釐尺上取其度截甲丁乙丙二边依所
截点作线与甲乙边平行又将甲乙丁
丙二边各平分为十二分作线与甲丁
御制数理精蕴 下编卷四十 第 48b 页 WYG0800-0884d.png WYG0800-0885a.png


悉作斜线则斜线与直线相交之处即
其间之分数皆与正弦假数尺同至于
四十五度以后则与四十五度以前相
为正馀盖四十五度之正切线与半径
等四十五度以前之正切线即四十五
度以后之馀切线而半径与正切之比
同于馀切与半径之比故切线尺止用
四十五度正馀相对即足八十九度之
御制数理精蕴 下编卷四十 第 48b 页 WYG0800-0884d.png WYG0800-0885a.png


御制数理精蕴 下编卷四十 第 49a 页 WYG0800-0885c.png

其馀度则至八十四度止亦与正弦假
数尺同也
设如甲乙丙直角三角形甲丙边四尺三寸六分乙
丙边四尺二寸九分问甲角几何
法以假数尺之四十三分六釐与四十
二分九釐相减用其馀度与切线假数
尺之四十五度相减得四十四度三十
御制数理精蕴 下编卷四十 第 49b 页 WYG0800-0885d.png WYG0800-0886a.png


比同于半径与甲角切线之比故以四
十三分六釐当甲丙边为一率四十二
分九釐当乙丙边为二率四十五度之
切线当半径为三率得甲角四十四度
三十分为四率也因二率小于一率故
于一率内减去二率馀数于三率内减
之即得四率也
设如甲乙丙直角三角形甲角五十三度甲丙边三
御制数理精蕴 下编卷四十 第 49b 页 WYG0800-0885d.png WYG0800-0886a.png


御制数理精蕴 下编卷四十 第 50a 页 WYG0800-0886c.png

相减用其馀度与假数尺之三十二分
三釐相加得四十二分九釐即四十二
尺九寸为乙丙边也盖半径与甲角正
切线之比同于甲丙边与乙丙边之比
而甲角馀切线与半径之比亦同于甲
丙边与乙丙边之比故以五十三度之
馀切线为一率四十五度之切线当半
御制数理精蕴 下编卷四十 第 50b 页 WYG0800-0886d.png

三率得四十二分九釐当乙丙边为四
率因五十三度切线自四十五度起是
已减去半径矣故以二率与三率相加
即得四率不必更减一率也
御制数理精蕴 下编卷四十 第 51a 页 WYG0800-0887a.png

法按分釐尺二百分之度作甲丁乙丙
二平行线又作甲乙丁丙二线令成直
角乃取八线对数表内自一度至八十
九度之割线假数减去首位之一于分
釐尺上取其度截甲丁乙丙二边依所
截点作线与甲乙边平行又将甲乙丁
丙二边各平分为十二分作线与甲丁
御制数理精蕴 下编卷四十 第 51b 页 WYG0800-0887b.png WYG0800-0887c.png


悉作斜线则斜线与直线相交之处即
其间之分数皆与正弦假数尺同若尺
小止用一百分则截去自八十五度至
八十九度之数从○度起至八十四度
止盖○度之割线即半径其假数为一
○今从○度起即减去半径之数至八
十四度以后则假数甚大一尺之内不
能容故止八十四度止也
御制数理精蕴 下编卷四十 第 51b 页 WYG0800-0887b.png WYG0800-0887c.png


御制数理精蕴 下编卷四十 第 52a 页 WYG0800-0888a.png

法以割线假数尺之四十五度三十分
与假数尺之四十二分九釐相加得六
十一分一釐即六十一尺一寸为甲乙
边也盖半径与甲角割线之比同于甲
丙边与甲乙边之比故以半径为一率
四十五度三十分之割线为二率四十
二分九釐当甲丙边为三率得六十一
御制数理精蕴 下编卷四十 第 52b 页 WYG0800-0888b.png WYG0800-0888c.png


减去半径之数故二率与三率相加即
得四率不必更减半径也
设如甲乙丙直角三角形甲丙边四十二尺九寸甲
乙边五十三尺七寸问甲角几何
法以假数尺之四十二分九釐与五十
三分七釐相减用其馀度自割线假数
尺○度以上量之得三十七度为甲角
度也盖甲丙边与甲乙边之比同于半
御制数理精蕴 下编卷四十 第 52b 页 WYG0800-0888b.png WYG0800-0888c.png


御制数理精蕴 下编卷四十 第 53a 页 WYG0800-0889a.png

甲乙边为二率半径为三率得三十七
度当甲角为四率因○度之割线即半
径故以一率二率相减之馀度自○度
以上量之即如与半径相加也
御制数理精蕴 下编卷四十 第 53b 页 WYG0800-0889b.png WYG0800-0889c.png


御制数理精蕴 下编卷四十 第 53b 页 WYG0800-0889b.png WYG0800-0889c.png

